سایت رسمی عباد الرحمن

بسیاری فکر می کنند قسم خوردن به جان مادر، فرزند، عزیزان و روح مرده یا قسم خوردن به قرآن کفاره دارد. خیلی ها گمان می کنند اگر کسی  بگوید: "به جان فرزندم نمی گذارم آب خوش از گلویت پایین رود" یا بگوید: "به روح پدرم، زنم را طلاق می دهم"، قسم صحیحی خورده و باید به قسمش عمل کند! ولی هیچ کدام از این قسم ها درست نیست و در صورت عمل نکردن به قسم لازم نیست کفاره بدهد. همه این اشتباهات و خیلی از اشتباهات دیگر به خاطر غفلت از شرایط قسم است که در ادامه مطلب آنها را مطرح می کنیم.

قبل از مطالعه شرایط قسم، انواع قسم را در مطالب مرتبط حتما بخوانید تا دچار اشتباه نشوید چون دو نوع قسم داریم و ما در اینجا از یکی از آنها صحبت می کنیم.

عاقل و بالغ بودن و از روی قصد و اختیار انجام دادن

اولین شرط از شرایط قسم خوردن این است که کسی که قسم می خورد عاقل و بالغ باشد. بنابرین قسم خوردن بچه، دیوانه درست نیست. علاوه بر بالغ و عاقل بودن لازم است که قسم از روی قصد و اختیار باشد. پس اگر کسی مجبور شود قسم بخورد یا در حالت عصبانیت قسم بخورد، قسمش درست نیست. البته قسم خوردن در حالت عصبانیت باید به نحوی باشد که انسان بدون قصد یا اختیار قسم بخورد و صرف اینکه عصبانی شود و قسم بخورد، قسم را غیرصحیح نمی کند.

شرط دوم: رجحان عقلی یا شرعی داشته باشد

شرط سوم: قسم به یکی از نام های خداوند باشد

شرط چهارم: به زبان آوردن قسم

شرط پنجم: عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد

شرایط قسم خوردن

مسأله ۲۶۷۱ قسم چند شرط دارد (۱): اوّل: کسی که قسم می‌خورد باید بالغ و عاقل باشد (و اگر می‌خواهد راجع به مال خودش قسم بخورد باید در حال بالغ شدن سفیه نباشد (۲) و حاکم شرع او را از تصرّف در اموالش منع نکرده باشد) و از روی قصد و اختیار قسم بخورد (۳)، پس قسم خوردن بچه و دیوانه و مست (۴) و کسی که مجبورش کرده اند، درست نیست و همچنین است اگر در حال عصبانی بودن بی قصدد (۵) قسم بخورد (۶) دوم: کاری را که قسم می‌خورد انجام دهد (۷) باید حرام و مکروه نباشد و کاری را که قسم می‌خورد ترک کند، بایدد واجب و مستحب ّ نباشد (۸) و اگر قسم بخورد که کار مباحی را بجا آورد (۹)، باید ترک آن در نظر مردم بهتر از انجامش نباشد و نیز اگر قسم بخوردد کار مباحی را ترک کند باید انجام آن در نظر مردم بهتر از ترکش نباشد (۱۰). سوم: به یکی از اسامی خداوند عالم قسم بخورد که به غیر  از ذات مقدس او گفته نمی شود مانند «خدا» و «اللّه » (۱۱) و نیز اگر به اسمی قسم بخورد که به غیر خدا هم می‌گویند ولی به قدری به خدا گفته می‌شود که هر وقت کسی آن اسم را بگوید، ذات مقدّس حق ّ در نظر می‌آید، مثل آن که به خالق و رازق قسم بخورد صحیح است (۱۲). بلکه اگر به لفظی قسم بخورد که بدون قرینه، خدا به نظر نمی آید ولی او قصد خدا را کند بنا بر احتیاط باید به آن قسم عمل نماید. چهارم: قسم را به زبان بیاورد و اگر بنویسد یا در قلبش آن را قصد کند صحیح نیست (۱۳) ولی آدم لال اگر با اشاره قسم بخورد صحیح است (۱۴). پنجم: عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد و اگر موقعی که قسم می‌خورد ممکن باشد و بعد تا آخر وقتی که برای قسم معین کرده عاجز شود یا برایش مشقّت داشته باشد، قسم او از وقتی که عاجز شده به هم می‌خورد (۱۵). 

(۱) (مکارم): هرگاه کسی با شرایط ذیل قسم یاد کند باید به قسم خود عمل نماید وگرنه کفّاره دارد:.. 

(۲) (مکارم): باید سفیه نباشد.. 

(۳) (اراکی)، (گلپایگانی)، (صافی)، (بهجت)، (سیستانی): کسی که قسم می‌خورد باید بالغ و عاقل باشد و از روی قصد و اختیار قسم بخورد.. 

(خوئی)، (تبریزی): کسی که قسم می‌خورد باید بالغ و عاقل باشد و از روی قصد قسم بخورد.. 

(۴) (مکارم): قسم خوردن بچه و دیوانه.. 

(۵) (گلپایگانی)، (صافی): بی اختیار.. 

(سیستانی): بی قصد یا بی اختیار.. 

(۶) (زنجانی): اوّل: کسی که قسم می‌خورد باید ممیّز و عاقل باشد و از روی قصد و اختیار قسم بخورد، پس قسم خوردن غیر ممیّز و دیوانه و مست و کسی که مجبورش کرده اند درست نیست ولی اگر کسی که مجبورش کرده اند بعداً قسمی را که خورده اجازه دهد، صحیح خواهد شد، و نیز اگر در حال عصبانی بودن بی قصد یا بی اختیار قسم بخورد صحیح نیست، و قسم بچه ممیّز بدون اذن یا اجازه ولی ّ صحیح نیست. 

(۷) (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی): کاری را که برای ( (خوئی): انجام) آن قسم می‌خورد.. 

(۸) (بهجت): و قسم بر ترک امری که راجح است، هر چند دنیوی باشد، منعقد نمی شود و متعلق قسم با رجحان بطور قطع کفایت می‌کند ولی انعقاد قسم در امر متساوی الطرفین، یعنی مباح، مبنی بر احتیاط است. [پایان شرط دوم ] 

(۹) (سیستانی): یا ترک کند، چنانچه آن فعل یا ترک از نظر عقلا رجحان داشته باشد یا برای شخص او مصلحتی دنیوی داشته باشد، قسمش صحیح است. [پایان شرط دوم ] 

(۱۰) (خوئی)، (تبریزی): باید انجام آن بهتر از ترکش نباشد.. 

(زنجانی): دوم: کاری را که قسم می‌خورد انجام دهد باید واجب یا مستحب ّ باشد و کاری را که قسم می‌خورد ترک کند باید واجب و مستحب ّ نباشد، بنا بر این اگر کاری انجام و ترک آن از هر جهتی یکسان باشد اگر ترک آن را قسم بخورد باید به قسم خود عمل نماید و اگر انجام آن را قسم بخورد لازم نیست انجام دهد.. 

(۱۱) (مکارم): یا نامی که به غیر او نیز گفته می‌شود، ولی از قرائن معلوم است که مقصودش خداست، بلکه اگر به نامهایی قسم یاد کند که بدون قرینه، خدا به نظر نمی آید ولی او قصد خدا را کند، بنا بر احتیاط واجب باید به آن قسم عمل کند. [پایان شرط سوم ] (سیستانی): یا خدا را به صفات و افعالی یاد کند که مخصوص اوست مثلًا بگوید: قسم به آن کسی که آسمانها و زمین را آفرید، و نیز اگر به اسمی قسم بخورد که به غیر خدا هم می‌گویند ولی به قدری به خدا گفته می‌شود که هر وقت کسی آن اسم را بگوید، ذات مقدس حق ّ در نظر می‌آید مثل آن که به خالق و رازق قسم بخورد، صحیح است بلکه اگر به اسمی قسم بخورد که فقط در مقام قسم خوردن ذات حق ّ از آن به نظر می‌آید مثل سمیع و بصیر باز هم قسمش صحیح است. [پایان شرط سوم ] 

(۱۲) (گلپایگانی)، (بهجت): [پایان شرط سوم ] (خوئی)، (تبریزی): بلکه احتیاط وجوبی در غیر این صورت نیز عمل به قسم است [پایان شرط سوم ] (صافی): بلکه بنا بر احتیاط واجب در غیر این صورت هم به قسم عمل نماید [پایان شرط سوم ] (زنجانی): و نیز اگر به قرینه ای به خدای متعال قسم بخورد صحیح است و بنا بر احتیاط بی قرینه هم صحیح است. [پایان شرط سوم ] 

(۱۳) (مکارم): اگر در قلبش بگذراند کافی نیست و در کتابت و نوشتن، احتیاط، عمل به آن است.. 

(۱۴) (سیستانی): چهارم: قسم را به زبان بیاورد، ولی آدم لال اگر با اشاره قسم بخورد صحیح است ؛ و کسی که قادر بر تکلم نیست، اگر بنویسد و آن را در قلبش قصد کند کافی است، بلکه قادر بر تکلم نیز اگر بنویسد بنا بر احتیاط واجب باید به آن عمل کند.. 

(زنجانی): چهارم: قسم خوردن را به وسیله ای همچون گفتار یا نوشتار یا اشاره کردن انشاء کند، و ظاهراً لازم نیست قسم را به زبان آورد ولی نام خداوند را باید به زبان آورد و نوشتن آن یا اشاره به آن کفایت نمی کند، و آدم لال اگر با اشاره قسم بخورد و به خداوند عالم اشاره کند صحیح است.. 

(۱۵) (اراکی): و همچنین است حکم در مورد نذر و عهد. 

(خوئی)، (تبریزی)، (زنجانی): پنجم: عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد و اگر موقعی که قسم می‌خورد، ممکن باشد و بعداً از عمل به آن عاجز شود، از وقتی که عاجز می‌شود قسم او بهم می‌خورد و همچنین است اگر عمل کردن به نذر یا قسم یا عهد بقدری مشقّت پیدا کند که نشود آن را تحمّل کرد. 

(زنجانی): و اگر عمل کردن به نذر با ضرر یا حَرَج (یعنی مشقّت زیادی که معمولًا آن را تحمّل نمی کنند) همراه باشد، مانع از صحّت قسم نیست، آری گاه تحمّل ضرر یا حَرَج از نظر شرع ناپسند است که در این صورت قسم به علّت دارا نبودن شرط دوم صحیح نیست. 

(گلپایگانی)، (صافی): پنجم: عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد و اگر موقعی که قسم می‌خورد، ممکن باشد و بعداً از عمل به آن عاجز شود، از وقتی که عاجز می‌شود، قسم او به هم می‌خورد و نیز اگر عمل کردن به قسم به قدری مشقّت پیدا کند که نشود آن را تحمّل کرد و یا اینکه متعلق قسم در موقع عمل مرجوح یا حرام شود قسم به هم می‌خورد و همین طور است حکم در عهد و نذر. 

(مکارم): پنجم: عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد و اگر موقعی که قسم می‌خورد، ممکن باشد ولی بعداً عاجز شود یا مشقّت شدید داشته باشد از همان وقت که چنین شده قسم او بهم می‌خورد. 

(سیستانی): پنجم: عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد، و اگر موقعی که قسم می‌خورد ممکن نباشد و بعداً ممکن شود، کافی است ؛ و اگر موقعی که قسم می‌خورد ممکن باشد و بعداً از عمل به آن عاجز شود، از وقتی که عاجز می‌شود قسم او بهم می‌خورد، و همچنین است اگر بقدری مشقّت پیدا کند که نشود آن را تحمّل کرد، و این عجز اگر به اختیار او باشد یا بدون اختیار، ولی او در تأخیر از زمان قدرت عذری نداشته باشد، گناه کرده و کفّاره واجب است. 

(فاضل): مسأله الف: قسم کسی شرعاً اعتبار دارد که: ۱ بالغ باشد. ۲ عاقل باشد. ۳ با اختیار و قصد باشد. ۴ اگر نسبت به امور مالی قسم می‌خورد، سفیه و مفلس نباشد. بنا بر این قسم کودک یا دیوانه یا کسی که مجبور است قسم بخورد، یا از فرط عصبانیت نمی فهمد چه می‌گوید، اعتباری ندارد و همین طور قسم کسی که سفیه یا ورشکسته است و حاکم شرع او را از تصرّفات مالی منع کرده، اعتباری ندارد. ب: اگر قسم می‌خورد کاری را انجام دهد یا ترک کند؛ ۱ باید شرعاً بد نباشد. ۲ باید شرعاً خوب باشد. ۳ اگر قسم بخورد کار مباحی که شرعاً نه خوب است نه بد انجام دهد یا ترک کند، باید طبق قسم خود عمل کند و اگر قسم بخورد که کاری را که فعلًا خوب است انجام دهد ولی هنگام انجام آن کار، شرعاً از جهاتی بد شود قسم او به هم می‌خورد و لازم نیست آن را انجام دهد. ج: ۱ قسم را باید با زبان و لفظ صریح بیان کرد. ۲ قسمی اعتبار دارد که یکی از اسماء خداوند متعال باشد مثل خدا یا اللّه. ۳ اگر به برخی از اوصاف خدای سبحان قسم بخورد که معمولًا از آن صفت، خدای سبحان اراده می‌شود یا قرینه ای به کار ببرد که مراد او را بفهماند، قسم صحیح است. ۴ شخص لال، اگر با اشاره قسم بخورد، قسم او صحیح است، ولی کسی که می‌تواند سخن بگوید قسم او با اشاره صحیح نیست. ۵ قسم به مقدّسات دیگر مثل قرآن و پیامبر و ائمّه اطهار علیهم السلام احکام قسم را ندارد. د: قسم در صورتی صحیح است که انسان توانایی انجام آن را داشته باشد و اگر هنگام قسم خوردن بتواند آن کار را انجام دهد و هنگام عمل از انجام آن ناتوان شود یا برای او مشقّت داشته باشد، عمل به آن لازم نیست و قسم به هم می‌خورد. کاری را که عهد می‌کند که انجام دهد، نیز همین حکم را دارد، یعنی اگر هنگام عمل غیر مقدور شود، لازم نیست آن را انجام دهد. 

منبع:
1. بحار الانوار، ج78، ص377

2. توضیح المسایل مراجع مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید -  ج ۲، ص ۶۲۰

مطالب مرتبط:

احکام قسم خوردن

انواع قسم خوردن و احکام آن