سایت رسمی عباد الرحمن

در کتاب کفایه الاصول مرحوم آخوند خراسانی در الامر الثانی بحث امکان تعبد به ظن را مطرح می کند که ما با نگاهی به نظرات شیخ انصاری ره آن را بیان می کنیم. در واقع این بحث بیشتر به خاطر شبهه ابن قبه مطرح می شود که ما ابتدا با سوالاتی بحث را مطرح می کنیم:

آیا امکان دارد که ظنون را معتبر کند؟ (امکان وقوعی) (اختلاف با ابن قبه)(1)

آیا از خارج ظنونی معتبر شده است یا نه؟ (اختلاف با ابن حمزه، سید مرتضی و...)

آخوند ره: ما دو بحث نداریم بلکه یک بحث داریم چون اگر در خارج واقع شده، امکان وقوعی هم دارد پس بحث در وقوع در خارج است. اگر هم در خارج واقع نشده است بحث از امکان وقوعی لغو است.(خلافا للشیخ الانصاری)

اگر جایی شک کنیم که امکان دارد شارع ما را تعبد کند به ظن یا نه اصل چیست؟

شیخ انصاری ره: وجود امکان وقوعی بنابر سیره عقلا اصل است.(2)

آخوند ره: اصلی نداریم چون سیره بر تبعیت عقلا از ظن نداریم و اگر داشته باشیم هم دلیلی برای دلیل بر اعتبار آن نداریم.

کلام ابن سینا هم ربطی به بحث ما ندارد و صرفا احتمال دادن را می رساند نه امکان وقوعی.

اقوال در امکان تعبد به امارات ظنیه

1. تعبد به امارات ظنیه محال است چون انسان را در معرض تحلیل حرام و تحریم حرام می اندازند.(3) (ابن قبه) 
2. واجب است شارع تعبد به امارات ظنیه کند.
3. تعبد به امارات ظنیه اشکالی ندارد، در خارج هم واقع شده.
4. تعبد به امارات ظنیه امکان وقوعی دارد ولی در خارج واقع نشده است.

موانعی که ابن قبه از تعبد به اماره غیر علمی ادعا کرده است

1. اماره غیر علمی اگر مطابق واقع شود اجتماع مثلین است  مثلا نماز جمعه واجب است و اماره هم بر وجوب آن قائم شده است و چون تحصیل حاصل است، محال است. اگر اماره ای که اقامه می شود مخالف با اماره غیرعلمی باشد اجتماع ضدین است و محال ( هم محذور خطابی دارد و هم محذور ملاکی) یا سر از تصویب در می آورد.

2. منجر به طلب ضدین می شود.

طلب ضدین: مثل واجب کردن نماز ظهر و جمعه. محذور خطابی دارد. خطاب یکی است... محال عرضی

اجتماع ضدین: مثل واجب کردن نماز ظهر و حرام کردن آن که مستلزم اجتماع نقیضین است. هم محذور خطابی و هم محذور ملاکی دارد.خطاب دو تا است. محال ذاتی است

3. اگر شارع ما را متعبد به اماره غیر علمی کند سبب فوت مصلحت یا افتادن در مفسده می شود.

جواب های آخوند ره

 اشکال یک و دو: کبری تمام است ولی صغرای آن تمام نیست و سومی کبری تمام نیست.

جواب اشکال اول و دوم: معنای اینکه می گویند خبر ثقه معتبر است جعل حجیت است یعنی جعل معذریت و منجزیت است( نه حکم واقعی است و نه حکم ظاهری). اگر معنای حجیت اماره جعل حکم بود اجتماع مثلین و ضدین بود.

جواب اشکال سوم: تفویت مصلحت و افتادن در مفسده اگر دارای مصلحت بالاتری از آن مفسده باشد، اشکالی ندارد.

امکان تعبد به اصول عملیه

آنچه که تاکنون گفتیم در مورد امارات ظنیه بود ولی در اصول عملیه بحث متفاوت است چون در مثل اصاله الاباحه به اشکال بر می خوریم. در اصول عملیه عقلی مثل برائت عقلی، دو حکم شرعی نداریم که با هم تعارض کنند بلکه یک حکم عقلی و یک حکم شرعی است. در اصول عملیه شرعی مثل استصحاب و ... جنبه طریقیت و کاشفیت دارد و جواب آن را گفتیم. اینها جنبه تحفظی دارند و اجتماع مثلین و ضدین پیدا نمی کنند ولی اصاله الاباحه، جعل حکم شرعی است و جنبه تحفظی ندارد. لذا دو حکم حقیقی فعلی وجود دارد: واقعی حقیقی، ظاهری حقیقی. در این دو می تواند اجتماع مثلین یا ضدین پیدا شود.

جواب آخوند ره

آخوند ره برای حکم فعلی دو مرتبه قائل است:

مرتبه فعلیت تعلیقی:حکمی که اگر مکلف به آن علم پیدا می کرد حتما در حق او منجز و حتمی بود ولی فعلا علم ندارد و در حقش منجز و حتمی نیست.

مرتبه فعلیت حتمی: علم به تکلیف پیدا کرده است و حتما باید انجام دهد.

لذا در اصاله الاباحه و اصاله الطهاره هم اجتماع مثلین و ضدین به وجود نمی آید چون در دو حکم فعلی با مرتبه متفاوت با هم اجتماع مثلین یا ضدین به وجود نمی آید. البته آخوند ره سه جواب می آورد که ما فقط یکی از آنها را نقل کردیم.

منابع:

2. مکاسب ج1 ص106

الهدایه الی اسرار الکفایه ج2 ص39

الوصول الی کفایه الاصول ج3 ص382

تقریرات درس استاد

پی نوشت:

1.  انواع امکان:

امکان احتمالی: امکان به معنای احتمال، امکان ظاهری

امکان ذاتی: در مقابل استحاله ذاتی

امکان وقوعی: وقوع و تحقق شیء ممکن است.

امکان استعدادی

امکان قیاسی 

3 . انواع محذور:

محذور ملاکی: از تعبد به اماره تفویت مصلحت یا افتادن در حرام یا تحلیل حرام یا تحریم حلال پیش بیاید

محذور خطابی: سر از تناقض در بیاورد یا نقض غرض پیش بیاید.

ظن طریقی در اینجا مد نظر است نه ظن موضوعی